Ғылыми жоба

1 слайд
«Сандар сыры»

2 слайд
Жобаның авторы Аты-жөні: Сержанқызы Хундыз Туған жылы: 7мамыр 2000ж. Сыныбы: 6 қазақ сыныбы Мекен-жайы: Павлодар ауданы, Новоямышево ауылы Хоббиі: Машһүр Жүсіп оқуларына қатысу

3 слайд
Жобаның жетекшісі Аты-жөні: Кашаева Құралай Әкесінің аты: Қайырбекқызы Туған жылы: 10 ақпан 1976 жылы Бітірген оқу орны: Павлодар мемлекеттік педагогикалық институт, 1999ж. Лауазымы: Математика пәнінің мұғалімі Еңбек өтілі: 18 жыл

4 слайд

5 слайд

6 слайд
Мақсаты: Қазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасынан келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерін таланты мен дарындылығын, өзгелерден ереше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көріну. Қасиетті сандар арқылы тәрбие берген салт-дәстүрін сол қалпында сақтап қалу. Сонымен қатар бұл киелі сандар жай сандар теориясына қатысы бар ең маңызды, қызықты және түсінікті нәтижелерді жинақтау. Көптеген шешілмеген проблемаларды атап көрсету. Баланың әрбір сан арқылы ой толғанысын тудыру, білімге құштарлықты ояту. Қызықты математиканың көптеген аса қызықты жақтарын таныту. Өзектілігі: Өскелен ұрпақтың ғылыми ізденістерге, “Өмір бойы білім алуға” деген құштарлығын арттыру, мектепте алған білімдерін әлеуметтік бейімделуде, әртүрлі өмірлік жағдайларда қолдана білу. Болжам: “Сандар сырын” күнделікті сабақтарды көп қолданса, мектеп маңызын кеңейте түсер еді. Күтілетін нәтиже: Сандар сырымен танысады, дағдыларын қалыптастырады.

7 слайд
САНДАР ТАРИХЫ Ежелгі түркі халықтары туралы айтар болсақ, түркі халқының күн көрісі, өмірі малмен өлшенгенін білеміз. Көне түркілер әуелде табиғи сандарды меңгеруді басқа халықтар сияқты ұзақ уақыт бастан кешкен. Бір санын үйрену үшін саннан бұрын заттың белгілерін, қасиеттерін салыстырғанын олардың бізге жеткен халық педагогикасынан-ақ байқаймыз. Мысалы, Ай, Күн – біреу, өзі де біреу. Осы бір санның сөздік баламалары – жеке, дара, жалғыз, сыңар, жалқы, саяқ деген ұғымды білдірген. Екі санын да осы тәріздес меңгерген, ол санның сөздік баламалары – жұп, қос, егіз болса, жұптан тұратын ұғымдар – екі көз, екі құлақ, қол мен аяқ болған. Сонымен бірге сан, сансыз, қыруар, көп, мол деп санауға болмайтын заттарды атаса, ол заттардың ең кішкентай бөлшектерін кішкентай, титімдей, бір тамшы, бір мысқал, құйтымдай десе, енді бірде жазықтарды – даладай, ат төбеліндей, түйнектей, алақандай десе, судың мөлшерін – терең, таяз, бөлшек ұғымдарды – жарым, жарты деген.

8 слайд

9 слайд

10 слайд
саны

11 слайд

12 слайд

13 слайд

14 слайд

15 слайд

16 слайд

17 слайд

18 слайд

19 слайд
Сандар сыр шертеді Егіз жай сандар  Тетелес жай сандардың шектеусіз тізбегі, яғни 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29, 31, 41, 43, 47, ... тізбегі, жөнінде бірқатар сұрақ туады. Олардың тек кейбіреулеріне ғана оңай жауап беруге болады.  Мәселен, ең кіші жай сандар 2 мен 3, олар тетелес натурал сандар болып табылады. Екеуі де жай сандар болып табылатын басқа да тетелес натурал сандар бар ма деген сұрақтар туады. Ондай сандардың жоқ екенін дәлелдеу оңай. Шынында да, тетелес натурал сандардың әтбір екеуінің біріжұп, демек, егер ол 2-ден артық болса, ол құрама сан болады.  Дегенмен екеуі де жай сандар болатын көптеген тетелес тақ сандар пары бар, мәселен 3 пен 5, 5 пен 7, 11 мен 13, 17 мен 19, 29 бен 31, 41 мен 43 парлары. Осындай пар сандарды біз егіз сандардың парлары деп атаймыз. 30миллионға дейінгі сандар ішінде осындай 152 892 пар сандар бар.

20 слайд
Сандар қасиеті Қазақ үшін әр сөздің ғана емес, әр санның өзіндік қасиеті, шариғатқа қатысы, тәрбиелік мәні, саналы орны болған. Расында қазақ бір санынан бастап, әр санның қадірі мен қасиетін салмақтап, өзіне тән ерекшелігін саралай білген, орнына, маңызына сай қолданған. Әр санда өзіндік ие Қазақ халқы тілге бай. Әр сөзін талдай білген, әр сөзіне мән берген халық болатынын мақсаты мен мағынасы болатынын сезе, түйсіне білген.  Мәселен 3, 4, 5, 6, 7 сандарының қадір-қасиетінің қаншалықты екенін білеміз бе? Білсек айтқанымыз артық болмас, білмесек, құлақ салғанымыз жөн болар. Мысалы қазақ 3 санының байламдарын былай түйіндеген: Үш көз: Су анасы – бұлақ, жол анасы – тұяқ, сөз анасы – құлақ Үш тоқтам: Ақыл – арқан, ой - өріс, адам – қазық Үш қасиет: өліде – аруақ, малда – кие, аста – кепиет Үш талғам: мейірім – сауап, жақсылықтан шарапат, жамандықтан кесепат Үш жүз: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз Үш тәтті: жан тәтті, жар тәтті, мал тәтті

21 слайд
Үш қуат: ақыл, жүрек, тіл: Үш жұрт: өз жұртың – күншіл, қайын жұртың – міншіл, нағашы жұртың - сыншыл Енді осыларды таратып айтсақ: Қайын жұртың қолыңның ұзындығына қарайды, Жағаңның қызылдығына қарайды. Берсең жағасың, Бермесең дауға қаласың Өз жұртың – ағайын, Бар болсаң көре алмайды Жоқ болсаң бөліп бере алмайды. Жақсы болсаң күндейді, Жаман болсаң жүндейді. Нағашы жұртың: Жақсылығыңа сүйінеді, Жамандығыңа күйінеді. Әрқашан тілеуіңді тілейді, Тілеуқорлық ниеті билейді.

22 слайд
куә болу 5 санына байланысты: Бес парыз: Таң намазы, бесін намазы, екінді намазы, ашам намазы, жашиық намазы Бес қару: садақ, мылтық, найза, қылыш, айбалта Бес борыш: Аллаға, пайғамбарға байланысты борыш, адамның өзіне байланысты борыш, мемлекет пен халыққа борыш, үй-іші жақындарына борыш, адамгершілік әлеміне борыш Бес жаратылыс: күн, ай, жұлдыз, күндіз, түн Бес өсиет: топасқа сенбе, жауға иілме, әрқашан сақ жүр, аш үйге қонба, жарлыдан сый алма Бес қатер: от, жау, борыш, ауру, сөз 6 саны берекені білдіреді. Ертеде құлға алты сөзді білсе болған екен. Олар: отыр, тұр, жат, жүр, атқар, демал Алты алаш: Қазақ, қарақалпақ, өзбек, түркімен, қырғыз, жайылма Алты парыз: Адамдардың бір-біріне алты парызы бар: Бір-біріне сәлем беруге Шақырса баруға Кеңес сұраса ақыл қосуға Сұрағына жауап беруге Ауырып қалса көңіл сұрауға Қайтыс болса жерлеуге қатысуға Ал 7 саны өте киелі. 7 жаста бала мектепке барады. Жеті күн: дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі,жұма, сенбі, жексенбі. Жеті амал: тоқсанның кіруі, киіктің матауы, мұздың қатуы, айдын тоғамы, үркердің батуы, қарашаның батуы, күннің тоқырауы

23 слайд
Жеті қазына: ер жігіт, сұлу әйел, берен мылтық,, ақыл, білім, жүйрік ат, қыран бүркіт, жүйрік тазы Жеті жоқ: Аллада бауыр жоқ, таста тамыр жоқ, аспанда тіреу жоқ, жерде өлшеуіш жоқ, тасбақада талақ жоқ, аққуда сүт жоқ, жылқыда өт жоқ Жеті жұт: құрғақшылық, мал қырылу, өрт, оба, соғыс, топан су, зілзала Жеті ата: әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене, туажат Жеті құбылыс: күншығыс, күнбатыс, түстік, терістік, аспан әлемі, жер орта, жер асты Жеті жетім: Тыңдамаған сөз жетім, Киюсіз тозған бөз жетім, Иесіз қалған жер жетім, Басшысы жоқ ел жетім, Аққу-қазсыз көл жетім, Жерінен айырылған ер жетім, Замандасы қалмаса – Бәрінен де сол жетім.  Сан құдіретіне қатысты мына жайды да айта кетуге тура келеді. Қазақтың жаңа жылы Наурыз айынан басталады. Наурыз көжеде 7 түрлі тағам бар. Сондай-ақ 13 жас бірінші мүшел, 25 жас екінші мүшел, 40 жасы кемел жас, - деп есептеледі. Ертегілерде «Қырық уәзір» айтылады, оның үстіне «Ханда қырық кісінің ақылы бар», «Қырық кісі бір жақ – қыңыр кісі бір жақ», «Қырқында – қыры кеткен» деген аталы сөздер бар.

24 слайд
Сандар сырының құпиялары   Жай сандардан құралған сиқырлы квадраттар  Жолды сиқырлы квадрат деп (кең мағынада) әр түрлі натурал сандардан құралып жолға (сонша бағанға), жазылғанда әрбір жолдағы, әрбір бағандағы және әрбір бас диагоналдардағы сандардың қосындылары өз ара тең болатын таблицаны айтады. Тек жай сандардан құралған үш және төрт жолды сиқырлы квадраттар белгілі. Мәселен мына квадраттар:

25 слайд
17 317 397 67 307 157 107 227 127 177 257 137 347 47 37 367

26 слайд
569 59 449 239 359 479 269 659 149

27 слайд
Адамның жасына байланысты атаулар № Жасы Атауы 1.1жасқа дейін Шақалақ, нәресте. 2.1 жастан 2 жасқа дейін: а) қыз бала б) ұл бала Бөпе. Бөбек. 3.2жастан 3 жасқа дейін Бүлдіршін. 4.3жастан 5 жасқа дейін Балдырған. 5.6жастан 7жасқа дейін Сәби 6.8 жастан 12жасқа дейін Ойын баласы 7.13жастан15жасқа дейін Ересек бала(сығыр.) 8.16жастан19жасқа дейін Боз бала 9.20 мен 30 жас аралығы Жас жігіт. 10.30 бен 40 жас аралығы Дүр жігіт. 11.40 пен 50 жас аралығы Ер түлегі. 12.50 мен 60 жас аралығы Жігіт ағасы. 13.60 пен 70 жас аралығы Қарасақал 14.70 пен 80 жас аралығы Ақсақал 15.80 жастан жоғары Шал,қарт,қария

28 слайд
Қазақтың байырғы өлшемдері.   Аптада жеті күннің бесеуінің аты «сенбі»сөзінің алдында парсының 1,2,3,4,5 сияқты реттік сан  Есімдерін қою арқылы жасалған.Олар мыналар: 1.ЖЕКсенбі-бірінші сенбі. 4.СӘРсенбі-төртінші сенбі 2.ДҮЙсенбі-екінші сенбі. 5.БЕЙсенбі-бесінші сенбі 3.СЕЙсенбі-үшінші сенбі Шілде 1. Жазғы шілде- 26маусым мен 5 тамыз аралығы. 2. Қысқы шілде -27желтоқсанмен 6ақпан аралығы. Жыл санау. 1. Биыл-осы жыл. 2. Былтырғы(өткен) жылы- 1жыл бұрын. 3. Бұрнағы(мұрнағы)жылы- 2жыл бұрын. 4. Одан арғы жылы- 3 жыл бұрын. 5. Бұрынғы жылдары: 4жылдан бұрынғы жылдары.

29 слайд
Мүшел жас. 1-мүшел - 13жас/ер жете бастау/. 2-мүшел - 25жас/жігіттік шақ/. 3-мүшел - 37жас/ақыл тоқтау/. 4-мүшел - 49жас/орта жас/. 5-мүшел – 61жас /орта жас/. 6-мүшел - 73жас/қарттық/. 7-мүшел - 85жас/кәрілік/.  8-мүшел - 97жас /қалжырау/.  9-мүшел - 109жас /шөпшек сүю/. 10-мүшел - 121жас /немере сүю/   Ауырлық өлшемдері. 1.Мысқал -5 грамға жуық ауырлық өлшемі. 2.Қадақ -400 грамға жуық ауырлық өлшемі. 3.Пұт-16 килограмға жуық ауырлық өлшемі. 4.Қап – 4путқа жуық ауырлық өлшемі. 5.Батпан-10путқа жуық ауырлық өлшемі.

30 слайд
Қорытынды 3, 4, 5, 6, 7, сандарының қадір-қасиетін біле отырып, әрбір сан жайлы ой толғанысын тудыру, білімге құштарлықты оятады.  Қазақ халқының салт-санасы мен ата- бабасынан келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерін таланты мен дарындылығын, өзгелерден ереше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрінген. Қасиетті сандар арқылы тәрбие берген салт-дәстүрін сол қалпында сақтап қалу. Сонымен қатар бұл киелі сандар жай сандар теориясына қатысы бар ең маңызды, қызықты және түсінікті нәтижелер жинақтау арқылы салыстырып көрсету.  

31 слайд
Пайдаланылған әдебиеттер: Алдамұратова Т.А. «Математика» Алматы «Атамұра» 2001 ж. Математикадан тарихи мағлұматтар. «Математикадан тыс жұмыстар» «Математика және физика» жұрналдары 2004-2009 ж.ж. Интернет беттерінен.  ”Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы”А.Құралұлы, Алматы 2001ж.

32 слайд
Сандар сыры жайлы ғылыми еңбектер кітап болып басылып, көпшілікке ұсынылса; Сандар жайлы киелі ұғым бар екені баршаға аян, олай болса олар жайлы жорамал жасау қолға алынса; Ұлттық ерекшелігімізге байланысты қолданылатын сандық ұғымдар құиясы мектептің тәрбие саласына арнайы енгізілсе.    

33 слайд
Аннотация      Бұл жоба қазақ халқының бір санынан бастап әр санның қадірі мен қасиетін салмақтап, өзіне тән ерекшелігін саралай білген, орнына, маңызына сай қолданған. Әр санда өзіндік кие болатынын, мақсаты мен мағынасы болатынын сезе, түйсіне білген. Әр санның өзіндік қасиеті шариғатқа қатысты, тәрбиелік мәні, саналы орны болған.  Математика өмірді сан арқылы бейнелейді. Тіршілік ете бастаған алғашқы кезеңде адам баласы жазу-сызудан бұрын-ақ санауды үйренгені хақ.  Жобадағы мақсат: қазақ халқының салт-санасы мен ата- бабасынан келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерін таланты мен дарындылығын, өзгелерден ереше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көріну. Қасиетті сандар арқылы тәрбие берген салт-дәстүрін сол қалпында сақтап қалу. Сонымен қатар бұл киелі сандар жай сандар теориясына қатысы бар ең маңызды, қызықты және түсінікті нәтижелерді жинақтау. Көптеген шешілмеген проблемаларды атап көрсету. Баланың әрбір сан арқылы ой толғанысын тудыру, білімге құштарлықты ояту. 