Қазақстанда көшпелі мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуы

1 слайд
§1-2. Қазақстанда көшпелі малшаруашылығы және егіншіліктің дамуы Оқу мақсаты: - Қазақстан халқының тіршілікті қамтамасыз ету жүйесінің қалыптасуына және дамуына табиғи-географиялық факторлардың әсерін зерттеу; - көшпелі малшаруашылығы және егіншіліктің ерекшеліктерін «тіршілікті қамтамасыз ету жүйесі», «қоныстану жүйесі», «экожүйе» ұғымдарын пайдалана отырып анықтау; - картаны пайдаланып, дәстүрлі шаруашылық қызмет түрлерін жіктеу.

2 слайд
Терминологиялық жұмыс •адамзат өркениетінде еуропалық немесе батыс халықтарының үстемдігі мен дамуын басқа ұлттардан жоғары қоятын философиялық ұғымдар жиынтығы. Еуроцентрист ік тұжырымдам а  •қандай да бір нәрсенің жоғарғы қабатының толық немесе ішінара бұзылу үрдісі. Эрозия •каналдар, арық-атыз желісі және басқа да техникалық құрылыстары бар суландыруды қамтамасыз ететін жүйе. Суару қондырғылар ы  •егінге су шығаратын қарапайым құрылғыны қазақтар «атпа» деп атаса, егістікке су шығару үшін жасалған, су ағатын науасы бар қарапайым құралды «шығыр» деген екен. «Атпа», «Шығыр»  

3 слайд
Қазақстан қоңыржай климаттық белдеуде орналасқандықтан, біздегі шаруашылық түрі мал шаруашылығы мен егін шаруашылығына негізделген.

4 слайд

5 слайд
1. Көшпелі малшаруашылығының қалыптасуына әсер еткен факторлар: 1- фа кто р •Қазақстан аумағының табиғи және климаттық ерекшеліктері, мал шаруашылығының қалыптасуына өте ыңғайлы. •Орыс ғалымдарының басым көпшілігі көшпелі малшаруашылығы қалыптасуын табиғи жағдайға тәуелділіктен туындағанын негізге алады (И.Ф. Бларамберг, А.Н. Макшеев, Л.Л. Мейер, Г.Н. Потанин, И.И. Завалишин, А.И. Добросмыслов және т.б.).    2- фа кто р •Б.з.б. ІІ мыңжылдықтың соңындағы қуаңшылық жағдайында егіншілікпен айналысу тиімсіз болды. •Қуаңшылық орын алды. •Жер құнарлығы төмендеп, эрозияға ұшырау қаупі артты. 3- фа кто р •Жылқыны қолға үйрету. Жылқы малы ең алдымен Солтүстік Қазақстанда қолға үйретілді. Бұл жерде ежелгі адамның алғаш рет жылқыны қолға үйрету орталығының бірі, әлемге әйгілі Ботай мәдениеті табылған. Ботай қонысы 15 гектардан астам жерді алып жатты. Жылқыны қолға үйретіп, кейін оны мініс көлігіне айналдырудың барысында адам орасан зор кеңістікті игерді.

6 слайд

7 слайд
Қызықты дерек Қазақтар төрт түлік малдың барлығын асыраған.  Көшпелі табиғи- шаруашылық түрлері Қазақстанмен қатар, Моңғолия, Араб түбегі мен Солтүстік Африка аумағында қалыптасты. Аттың жүгенi, қола ауыздықтар

8 слайд
Мал шаруашылығымен айналысудың өзіндік талаптары: Көшпелі өмір салты малды жау шапқыншылығынан және табиғат апаттарынан аман сақтап қалып отырды. Жайылымдардың тозуы да табиғи талаптарға байланысты мал өрістерін ауыстырып отыру қажеттілігін тудырды. Ата-бабаларымыз жайылымдардың табиғи тепе-теңдігін сақтау мақсатында кішігірім рулық бірлестіктерге бөлініп, белгілі жер көлемі шеңберінде көшіп- қонды. Жыл мезгілдерінің ерекшелігіне қарай маусымды қоныстану жүйесі қалыптасты. Қазақ халқы малды қыстан және жұттан аман сақтау үшін қоршаған ортаға (экожүйеге) бейімделу заңдылықтарын шебер меңгерген. Жыл маусымдары мен жайылымдарды пайдалану тәсілдеріне орай көштің ұзақтығы кейде жүздеген шақырымға дейін созылды.

9 слайд
Мал шаруашылығымен айналысудың қазақтар үшін артықшылықтары Ет өнімдері мен сүт өнімдерінің барлық түрін төрт түлік малдан алып отырды. Малдың жүні мен терісінен үй шаруашылығына қажетті құрал- жабдықтар мен киім-кешектер дайындады. Қазақ халқының киім-кешектерінің барлығы дерлік табиғи таза жүннен, табиғи таза теріден иленіп тігілді. Көлік құралы түрінде қолдана білді. Жылқыны ерттеп мінді. Жылқы мен өгізді арбаға жекті. Түйе түлігі шөлге төзімді болғандықтан көші-қонға қолданылды.

10 слайд
  Қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшылық тұрғыда дамыды. •Мал жыл бойы жайылымда тебіндеп жайылды. •Малшылар көшпелі өмірге қолайлы жасалған киіз үйде тұрды. Көшпелі мал шаруашылығ ы •Жартылай көшпелілік салтында қазақ халқы мал басы санын аман сақтап қалу үшін жыл мезгілдері мен жайылымдық жерлердің ерекшеліктеріне қарай көшіп-қонды. •Қысқы көшінде жылы тұрақтары – қыстауларға қоныстанған. Мал төлдетіп, жүн қырқу үшін көктеуге (көктемгі көш), кейін жас төлдер өсіп, жер көгерген кезде жайлауға көшкен. Қыстауларының жанында мал азығы үшін шөп дайындаған, егіншілік кәсібімен де айналысқан. Жартылай көшпелі мал шаруашылы ғы •Отырықшылық дәстүрде мал белгілі бір аумақта бағылып, қорада ұсталған. Іле, Талас, Арыс, Шу, Сыр өзендері бойында және Жетісу өңірінде егіншілік кеңінен дамыған. •Дәстүрлі малшаруашылығы ХІХ ғасырдың соңына дейін сақталынды. Отырықшы мал шаруашылығ ы

11 слайд
Көшпелілік туралы тұжырымдар Еуроцентристік тұжырымдама Еуроцентристік тұжырымдаманы жақтаушылар көшпелі шаруашылықты өркениеттен артта қалу мен жабайылық көрінісі ретінде біржақты түсіндіріп келді. Ұзақ жылдар бойы көшпелілерді белгілі өз атамекені мен шегарасы жоқ, баспанасыз, мән-мағынасыз көшіп-қонып, құқық пен әділетті білмейтіндер деп қабылдап келді. /Бірақ бұл түсінік тіпті дұрыс емес. Ұлы дала көшпелілерінің нақты бекітілген өз жерлері болды/. Дәстүрлі тұжырымдама Тарихшы Л.Н. Гумилев және басқа ғалымдар көшпелілердің киіз үй, арба, ер-тұрман, қайқы қылыш т.б. жетістіктер ойлап тауып, әлемдік өркениетке қосқан үлесін дәлелдеді. Көрнекті түркітанушы және лингвист В. Радлов: «Жоспарланбаған көші-қон туралы сөз болуы мүмкін емес… тайпа немесе тайпалық бірлестіктер жайылымдарын өздерінің жекеменшігі ретінде санайды, көрші тайпалардың басып кіруіне жол бермейді». /Ата-бабаларымыз рулық жайылымдарды тек адамдар мен мал арасында әртүрлі аурулар мен індет жайылуынан жаппай қырылуына әкеліп соққанда ғана уақытша тастап кетуге мәжбүр болған. Басқа уақытта көшпелілер сан мыңжылдықтар бойы ұдайы көштің әдістері мен ережелерін сақтап келді/.

12 слайд
Қазақ халқы – көшпелі өркениетті қалыптастырушы негізгі ұлт XIX ғасырдың басына дейін қазақтар және олардың түпкі ата-бабалары (сақтар, ғұндар, түркілер) өте дәулетті тұрмыс кешкен. Еркіндік, әділеттік, көшпелі өмір салты, ен даладағы кең жайылымдар, халықтың сирек орналасуы Ұлы далада дәулетті малшылар дәстүрі мен сән-салтанатын қалыптастырды. Көшпелілер түгелдей қару-жарақпен жеткілікті қаруланып, өз отбасын, малы мен жайылымдарын қорғауға дайын тұрды. Көшпелілердің негізгі дәулеті мал болып, байлық өлшемін ірі және ұсақ мал құрады.  Мал санының көп болуы мұқтажсыз өмір сүру мен ұлдарын үйлендіргенде қалыңмал төлеу үшін қажет еді. Байлықтың арқасында олар ата-баба аруағына бағыштап салтанатты ас берді. Кез келген адамды, тіпті жатжерліктерді де ақы алмай қонақ етіп күтті.

13 слайд
Қазақ халқының қонақжайлылығы мен ұлттық құндылығы туралы айтқан ғалымдар: Қазақ әдебиетінің белгілі зерттеушісі, ойшыл Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы: Абылай хан заманында әрбір екінші қазақтың дәулетті, бай болғандығын жазады.  Бұл деректі Орта жүз қазақтары туралы жазған жазбаларында Шоқан Уәлиханов та растайды: «Сібір қырғыздары (қазақтары) сыртқы округтік приказдар құрылғанға дейін өте дәулетті де бай болған, бұған еш күмән келтіруге болмайды». Солтүстік-Шығыс Қазақстан қазақтарының өмірі мен тұрмысын зерттеген орыс офицері С. Броневский былай деп жазады: «Орта жүзде өте бай қазақтар бар: мысалы, Қарпық болысындағы Сапақ бидің 10 мыңға жуық жылқы, көптеген түйелер мен ұсақ малы болды; бір жайылымнан келесі қонысқа көшкенде дүние-мүлкін 150- ден астам түйеге артқан». Алаш қозғалысының өкілдеріне қазақ даласының әртүрлі аймақтарының дәулетті азаматтары қаржылық қолдау көрсетіп, қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуына өз үлестерін қосты. Олар – Қаражан Үкібаев, Медеу Оразбаев, Үкі Әділов, Хасен Ақаев, ағайынды Бекметовтер, Ыбырай Ақбаев, Маман байдың балалары, Иса Көпжасаров, Салық Омаров, Тобанияз Әлниязов т.б. М.И. Красовский : «Ұрлық… даладағы қазақтар арасында орын алмаған деп толық айта аламыз». Қыстауларға ешкім тиіспеген. Дала жұрты есікті іштен құлыптау дегенді білген жоқ. Жаман ырымға теңеп мал басын да санамауға тырысқан. Дәулетті тұрмыс далалықтар өмірінің маңызды бөлігін мейрамдар мен ойын-сауықтарда, спорт сайыстарында, аңшылық пен саудада өткізуге мүмкіндік берді.

14 слайд
Егіншіліктің дамуы  Қазақстан аумағында көшпелі малшаруашылығымен қатар егіншілік те орын алған.  Кеңес өкіметі кезінде далалықтарда егіншілік ешқашан болған емес деген пікір айтылды.  Шын мәнінде, қазақтар егіншілікпен ежелден-ақ айналысқан. Оны тарихи, соның ішінде археологиялық деректер айқын дәлелдейді. Өзен-көл, су көздері жақын өңірлерде егіншілік ошақтары дамыды.  Егіншілік орталықтары – Сырдария, Іле, Шу, Нұра, Орал, Ертіс өзендері мен Балқаш, Алакөл, Зайсан көлдері маңы. Егіншілік ертеден-ақ Оңтүстік Қазақстан (Сырдария, Қаратау) және Жетісу өңірлерінде кең өріс алды. Басқа аймақтарда да шағын көлемде тұрғындар жер өңдеумен айналысты.  Егіншілік неолит және энеолит кезеңінде қалыптасты.  Алғашқы қола дәуірінің қарапайым орақтарын археологтар Шығыс Қазақстанмен Солтүстік Қазақстан өңірлерінен тапқан.  Андрон тайпаларында егіншілік қосалқы шаруашылық түрі болды. Андрондықтар жерді өңдеу үшін тесе, қола және мыс орақтарды пайдаланған.  Б.з.б. VІІІ–VІІ ғасырларда Қазақстанның ежелгі тұрғындары ерте темір дәуірінде егін шаруашылығымен кешенді түрде айналысты.  Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда жер өңдеу кәсібі малшаруашылығымен қатар дамыды. Ежелгі тұрғындар жер өңдеуде суару қондырғыларын пайдаланған.  Сырдың орта ағысында пайда болған Қаңлы мемлекетінде егіншілік қарқынды дамыды. Бұл өңірде отырықшы малшаруашылығымен ұштасқан тәлімді (суармайтын) және қолдан суаратын егіншілік түрі жүргізілді. Егіс алқаптарын суару үшін тоғандар мен су қоймаларын салған.

15 слайд
Қазақстанда егін шаруашылығының жақсы дамығанын дәлелдейтін деректер Жер жырту. Суретші- кескіндемеші Н.Г.Хлудовтың туындысы Ежелгі Зах арығы. Қаңлылардың Шыршық өзенінің оң жағалауындағы ұзындығы 20 шақырым болатын арығы.  

16 слайд
Қазақстанда егін шаруашылығының жақсы дамығанын дәлелдейтін жазбаша деректер Ертістің орта ағысын мекендеген қимақтар ІХ–Х ғасырларда егіншілікпен шұғылданды. Әл-Идриси мәліметі бойынша қимақтар бидай, арпа, күріш және жүзім өсірген.   Кейін Шыңғысхан және Әмір Темір шапқыншылықтары салдарынан егіншілік құлдырап кетті. Қазақ хандығының құрылуы Жетісу және Сырдария алқаптарында егіншаруашылығын қайта жандандырды. Оны Отырардағы археологиялық қазба жұмыстары дәлелдейді.   1692 жылы қазақ жеріне келген елші В. Кобяков былай дейді: «Тәуке ханда нан көп, қазақтар бидай, арпа және тары өсіреді…». Қазақтар орыстарға астық сатып та отырды. Осы жайлы 1830 жылы С. Броневский: «Астық далада айтарлықтай бар… Өскемен, Семей, Ертіс шебіне қазақтар … бидай және тарыны базарға сатуға әкеліп тұрады; бұл кез келген орысты таңғалдырады», – деп жазды. Бұл – қазақ халқының егіншілікпен айналысқанының айқын дәлелі.

17 слайд
Орта ғасырлардағы Қазақстандағы егіншілік пен қолөнер орталықтары

18 слайд
Шаруашылыққа қажеттi құрал-саймандар

19 слайд
Егіншілікке қажетті құралдар Атпа – суармалы егіншілікте егістік суаратын, сабы үш аяқты мосыға ілінген, биікке су шығарушы құрал немесе үлкен күрек ожау. Соқа (жерағаш) – жер өңдеу құралы, егін салар алдында жерді жырту үшін қолданылады. Жертырма – жерді тырмалап, тегістеу үшін қолданады.

20 слайд
Егін шаруашылығының дамуы Қазақтар бидай, тары, арпа, күріш, жүгері екті. Шымкент және Перовск уездерінде мақта, Верный уезінде аздап темекі өсірді. Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс аймақтарда қауын, қарбыз, асқабақ, пияз, сәбіз екті. ХІХ ғасырдың соңынан бастап қазақтар мен орыс шаруалары қатар қоныстанған аудандарда жергілікті тұрғындар картоп, қияр және тағы басқа көгөніс түрлерін егумен айналысты. Малға азықтық дақылдардан жоңышқа егу кеңінен таралды. Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде қазақтар жеміс ағаштарын (алма, шие, өрік, алмұрт, жүзім) өсірді.   

21 слайд
ХХ ғасырдың басындағы қазақтардың жаппай егіншілікке өту себептері: Біріншіден, орыс шаруаларының қоныс аударуы салдарынан мал жайылымдары қысқарып, қала тұрғындарының саны өсті. Екіншіден, қазақтар егіншілікке өтпеген жағдайда қоныстанған аймақтардан күштеп ығыстырылатын қауіпті де ескерді. Үшіншіден, патша өкіметінің отарлау саясаты қазақтарды отырықшылыққа көшіруді көздеді. Бұл жерде патшалық Ресейдің басты мақсаты – өлкенің негізгі тұрғындарын жерінен айырып, қоныс аударушыларға босатып беру және қазақ қоғамында патша билігі үстемдігін бекіту еді.

22 слайд
Аңшылық пен балық аулау кәсібі Қ...